Motyw przemiany w literaturze – od antyku po współczesność

Niektórzy twierdzą, że jedyną rzeczą, której można być pewnym jest zmiana. I trudno się z tym nie zgodzić. Każdy człowiek dzięki kolejnym doświadczeniom, relacjom czy nauce ewoluuje, dojrzewa, zmienia swoje wartości czy sposób postrzegania świata. Literatura, którą tworzono na przestrzeni epok doskonale to obrazuje. Historie bohaterów dokonujących przemian są niczym innym jak historiami nas samych, krystalizujących swoje myśli i światopogląd.

Mity kojarzą się przede wszystkim z prostymi historyjkami, których uczono nas w szkołach. Tymczasem za ich pomocą starożytni opisywali świat i zjawiska, które w nim obserwowali. Charakter, wady czy pragnienia, jakie posiadali bogowie i herosi to odzwierciedlenie dążeń i marzeń ówczesnych ludzi.

Świetnym przykładem przemiany jest postać Zeusa, bodaj najważniejszego z greckich bogów, który uwodząc śmiertelniczki obiecywał im różne nagrody, byle tylko dostać to, czego chciał. Równie dobrym wzorem przemian jest postać Kory, córki Demeter, która w wyniku uprowadzenia stała się żoną boga podziemi. Na pół roku zamieniała się w Persefonę, poważaną królową krainy zmarłych, a na drugie półrocze ponownie stawała się niewinną, radosną dziewczyną, która żyła przy boku matki. Ten mit doskonale obrazuje, jakie zmiany zachodzą w człowieku, który postanawia założył własną rodzinę.

Któż z nas nie zna historii o biednym Kopciuszki czy naiwnym Czerwonym Kapturku? Już od najmłodszych lat słuchaliśmy prostych baśni, które jednocześnie przerażały i fascynowały. Jako dzieci poznawaliśmy morał płynący z historii bohaterów. Tymczasem baśnie ewoluowały i z pozornie prostych opowieści przekształciły się w historie, po które sięgamy również jako dorośli.

Opowieść o Kopciuszku to nie tylko baśń, która przedstawia historię ubogiej i krzywdzonej dziewczyny. To przede wszystkim historia tych wszystkich kobiet, którym udało się wygrać walkę ze swoimi kompleksami, zrozumieć, że można wyzwolić się z ubóstwa i doświadczyć życia, które zazwyczaj pojawia się tylko w marzeniach. Podobne wnioski można wysnuć z baśni o Śnieżce, która pokonała trudności, jakie napotkała w trakcie swojego dorastania i przeistoczyła się z naiwnej dziewczyny w dojrzałą, świadomą kobietę.

Renesans był szczególną epoką w dziejach europejskiej kultury i sztuki. Po wiekach, w których ludzie często kierowali się pokorą i poczuciem niższości wreszcie uwierzono w ludzki potencjał, możliwości intelektualne i wartość. Diametralnie zmieniający się światopogląd można zaobserwować w utworach, które wówczas powstawały. Doskonałym przykładem tego są dramaty Szekspira. Wykreowane przez niego postaci, np. Hamlet często walczyły ze swoimi demonami, przeciwstawiały się złu, pokonywały dylematy i pragnęły sprawiedliwości.

Przykładów przemiany, jaka dokonywała się w człowieku nie brak również i w polskiej literaturze. Wystarczy tylko przyjrzeć się dziełom Kochanowskiego, który doskonale obrazował, w jaki sposób życiowe doświadczenia nas kształtują i wpływają na to, jak postrzegamy rzeczywistość. Treny autora pokazują, że człowiek, który walczy z żałobą zostaje skonfrontowany ze swoim bólem i płynącymi z niego naukami. Poprzez negowanie dotychczasowego światopoglądu określa, czy wciąż pozostaje wierny swoim zasadom.

Człowiek, który poszukuje swojej indywidualności nierzadko kieruje się własnymi emocjami. To one stają się katalizatorem przemian i sprawiają, że pragniemy poznać swoją tożsamość oraz zrozumieć pragnienia, które najmocniej z nami rezonują. Epoką, w której to właśnie emocje i intuicja wiodły główną rolę był romantyzm. Choć w Polsce ta epoka kojarzy się przede wszystkim z narodowymi zrywami i walką o wolność warto pamiętać, że to właśnie indywidualiści i młodzi znajdowali w sobie odwagę, by przeciwstawiać się zastanej rzeczywistości.

Przykładem transformującego się bohatera był mickiewiczowski Gustaw. Nieszczęśliwy i ubolewający nas swoim losem kochanek zrozumiał, że siła tkwi w jego potencjale i indywidualności. W III części „Dziadów” czytelnicy widzą, jak niedojrzały chłopak zamienia się w mężczyznę o wykrystalizowanych ideałach. To właśnie dzięki skrajnym emocjom, bolesnym doświadczeniom oraz najgłębszym pragnieniom był w stanie tego dokonać. Jego losy pokazują, że warto słuchać swoich emocji, bo często to właśnie w nich tkwi nasza siła.

XIX i XX wiek to okres ogromnych przemian. Rozwijający się przemysł i polityczne zmiany sprawiły, że i społeczeństwa oraz kreowane przez nie wzorce zaczęły się transformować. To, w jaki sposób przeobrażała się rola kobiety można odkryć w powieściach Jane Austen. Jej „Duma i uprzedzenie” to przykład norm i konwenansów, które często niszczyły relacje, o jakich ludzie marzyli. Wykreowani przez autorkę bohaterowie pokazali, że to uczucia są ważniejsze od tego, czego oczekują od nas inni. Ta historia ilustruje zmiany społeczne, które powoli, ale sukcesywnie się pojawiały.

Warto także wspomnieć o „Dżumie” Alberta Camusa. Opowieść o ludziach zamkniętych w Oranie pokazuje, że w obliczu społecznych wyzwań człowiek jest w stanie dokonać introspekcji oraz zmian w swoim światopoglądzie. Ilustruje to postać ojca Paneloux, który początkowo obwiniał grzeszników o sprowadzenie epidemii na miasto. Dopiero gdy zobaczył śmierć niewinnego chłopca zaczął rozumieć, że giną również ci, którzy niczym nie zawinili. To skłoniło go do refleksji oraz sprawiło, że przetransformował swój sposób widzenia świata.

Wraz ze zmieniającym się światem, rozwijającą się technologią i łatwiejszym dostępem do rozrywki zmienił się sposób przekazywania sztuki. Ludzie mogli sięgać nie tylko po książki, ale i komiksy czy filmy. Wśród nich ogromną popularność zdobyły postaci wykreowane przez Marvela, odpowiadające potrzebom ludzi żyjących w przyspieszającym świecie.
 

Bruce Banner/Hulk od Marvel Comics to przykład człowieka, którzy z naukowca zamienił się w superbohatera. Jego transformacja pokazuje, w jaki sposób zmieniamy się, gdy zaczynamy panować nad swoim gniewem, niskimi pobudkami i wewnętrznymi demonami. Postać superbohatera ilustruje nie tylko osobiste zmagania każdego z nas, ale i inspiracje, jakich poszukiwali ludzie XX wieku. Herosi kreowani przez Marvel Comics to nic innego jak odpowiedź na potrzeby świata, który szukał wzorców i potwierdzenia, że za zmianą technologiczną i kulturową nie idzie degradacja ludzkich wartości.

Mówi się, że człowiek uczy się na błędach. I to prawda, bo to właśnie nasze osobiste doświadczenia najgłębiej nas transformują i sprawiają, że zaczynamy w inny sposób postrzegać rzeczywistość. Doskonale zobrazowała to Charlotte Bronte w powieści „Dziwne losy Jane Eyre”, która przyniosła jej międzynarodową sławę. Opowieść o sierocie wychowywanej w szkole słynącej z surowości pokazuje, że człowiek jest w stanie znieść wiele trudów, by przetrwać. Sierota opisana przez Bronte zamienia się w silną i niezależną kobietę. Gdyby nie jej wcześniejsze doświadczenia nie potrafiłaby dostrzec, jak wiele potencjału i siły w sobie ma.

O trudnych doświadczeniach opowiada również „Życie Pi”. Książka, która uzyskała Nagrodę Bookera i doczekała się swojej ekranizacji przedstawia, jak wiele samozaparcia, odwagi i mądrości jest w stanie odkryć w sobie człowiek, gdy w grę wchodzą instynkty, a stawką jest przetrwanie.

Choć zmieniają się realia kulturowe, polityczne czy gospodarcze, to pewne dążenia i cechy człowieka pozostają niezmienne. Jedną z nich jest pragnienie rozwoju, zmian i odkrywania w sobie tego, co najlepsze i najpiękniejsze. Niezależnie od tego, czy sięgniemy po utwory sprzed dwóch tysiącleci, czy wybierzemy książkę sprzed kilkudziesięciu lat odkryjemy w niej podobne cechy. Przykładem, o którym warto tu też wspomnieć jest przez wielu znana i uwielbiana „Opowieść wigilijna”.

Postać Ebenezera Scrooge’a pokazuje, w jaki sposób introspekcja oraz „zderzenie” z różnymi sytuacjami w życiu są w stanie sprawić, że człowiek diametralnie zmienia swój światopogląd czy postępowanie. Główny bohater książki z niezadowolonego życiem skąpca zamienia się w radosnego filantropa. Przebaczenie potrafi sprawić, że człowiek zaczyna kierować się sercem.

Analizując literackie przykłady z różnych epok warto również samemu zadać sobie pytanie, jak bardzo ja sam mogę się zmienić i co dzięki temu uzyskam. Autorzy fenomenalnych powieści czy dramatów pokazują, że pozornie trudne i bolesne doświadczenia są tymi, które są najważniejsze i najgłębiej transformujące. Może warto więc przestać doszukiwać się problemów i dostrzec w nich szansę na poznanie siebie, swoich granic i wartości?