Motyw władzy w literaturze – od mitów do współczesności

Pragnienie władzy jest jednym z najpopularniejszych ludzkich dążeń. Nic więc dziwnego, że motyw władzy w literaturze pojawia się bardzo często. Trudno go ominąć opowiadając o wydarzeniach historycznych czy losach bohaterów, którzy pięli się po szczeblach kariery lub marzyli o tym, by odebrać tron innym, aby samemu na nim zasiąść. Władza ma ogromny wpływ na postępowanie człowieka, jego dążenia czy relacje, jakie tworzy z innymi ludźmi. Jak motyw władzy w literaturze wykorzystywali twórcy różnych epok?

Myśląc o kulturze europejskiej nie można pominąć dorobku starożytnych Greków. Wykreowani przez nich bohaterowie i archetypy stanowią fundament, do którego wciąż odwołują się współcześni twórcy. Wystarczy tylko zagłębić się w mity, które ukazują postać Zeusa i to, w jaki sposób doszedł on do władzy. Jego walka z Kronosem ilustruje wiele prawd dotyczących ludzkiego życia. Ojciec najważniejszego boga Olimpu ze strachu bez utratą panowania wolał pozbyć się własnych dzieci, niż wychować tych, którzy w przyszłości mogliby mu zagrozić. A jednak jego najgorszy scenariusz się ziścił, a najmłodszy syn pozbawił go władzy i zabił. Historia Zeusa pokazuje, że w swoich pragnieniach dotyczących panowania czasami nie mamy umiaru i jesteśmy w stanie posunąć się naprawdę daleko…

Walki między władcami ukazuje również „Odyseja” i „Iliada”, w której obnażono najsilniejsze ludzkie żądze. Chęć posiadania upragnionego partnera staje się silniejsza od tego, jak to wpłynie na relacje społeczne (w tym wypadku włącznie z wywołaniem wojny). W ten sposób mitologia wykreowała pewien fundament, na którym wzrastały i wciąż wzrastają kolejne pokolenia twórców pokazujących, że każdy z nas ma w sobie coś z kochającej Demeter, mściwej Hery czy pracowitego Hefajstosa.

Niektórzy w Biblii widzą święte teksty. Inni traktują ją jako zbiór tekstów historycznych. Niezależnie od tego, jakie ktoś ma podejście trudno nie dostrzec, że motyw władzy często się w niej przewija. Zarówno w Starym, jak i Nowym Testamencie pojawiają się postaci walczące o wpływy, panowanie oraz terytorium.

Jedną z osób, o których warto wspomnieć jest król Dawid. Jako władca zawsze starał się postępować w sposób uczciwy, nie wykluczając potrzeb innych ludzi i chwaląc Boga za wszystkie dary i błogosławieństwa, które od Niego otrzymał. To jeden z niewielu bohaterów, którzy wykorzystali władzę w mądry i pokorny sposób.
Myśląc o Biblii trudno nie wspomnieć o Jezusie i Jego naukach. Chrystus starał się przekazywać ludziom, że władza sama w sobie do niczego nie prowadzi. Jest jedynie środkiem, dzięki któremu można służyć innym i nieść im pomoc. Jezus rozumiał więc władzę nie jako tyranię i możliwości, ale przede wszystkim jako pokorną służbę.

Dylematy związane z władzą pojawiają się również przy postaci Piłata, który ostatecznie wydał wyrok na Jezusa i kazał go ukrzyżować. Zanim jednak to zrobił walczył z moralnymi dylematami. Nie był przekonany co do tego wyroku, ale widząc społeczne oczekiwania podjął taką, a nie inną decyzję. Jego postać świetnie pokazuje, jaka odpowiedzialność wiąże się z władzą i jak istotną rolę pełnią Ci, do których należy ostatnie słowo.

By odnaleźć portrety władców, którzy wykorzystywali swoje stanowisko w mądry i pokorny sposób warto spojrzeć na niektóre utwory średniowieczne. Jednym z nich są „Dzieje Tristana i Izoldy”. Król Marek, władca Kornwalii cieszył się powszechnym uznaniem i szacunkiem. Wynikały one nie tyle z pozycji króla, ale z jego zachowania oraz sposobu traktowania swoich poddanych. Początkowo świetne relacje łączyły go również z Tristanem, choć panów nie łączyło żadne pokrewieństwo. Gdy król dowiedział się o uczuciu Izoldy i Tristana wpadł we wściekłość. A jednak nie zdecydował się na wyciągnięcie konsekwencji. Widząc śpiących i wtulonych w siebie ukochanych zrozumiał szczerość i czystość ich uczucia i darował im winy. W ten sposób pokazał, że władca może być człowiekiem wyrozumiałym i elastycznym.

Myśląc o władcy warto także wspomnieć o florenckim mecenasie i władcy doby renesansu, Lorenzo de’Medici. Znany jako Wawrzyniec Wspaniały był trzecim władcą z dynastii Medyceuszy, a swoją pozycję i wynikające z niej możliwości wykorzystał w celach rozwoju sztuki i kultury. Swoim mecenatem obejmował malarzy, poetów czy pisarzy i wspierał ich, umożliwiając dalsze kształcenie się i utrzymanie, by mogli tworzyć. Postawa, którą przyjął Wawrzyniec uosabia ideał księcia renesansu, który sam jest kreatywny i pomaga w tym innym.

Niestety władza to nie tylko możliwości, ale i niekontrolowane pragnienia, których człowiek nie potrafi w żaden sposób powstrzymać. Doskonale ilustruje to postać Makbeta z tragedii Szekspira. Bohater po usłyszeniu przepowiedni i podzieleniu się nią z własną żoną nie umie przestać myśleć o możliwościach, jakie się przed nim otwierają. Władza jest na wyciągnięcie ręki – wystarczy, że zabije obecnego króla, czyli swojego przyjaciela… Makbet zaślepiony swoimi pragnieniami nie zważa na moralne dylematy, a podjudzany przez żonę dokonuje kolejnych zbrodni i sięga po to, czego chce. Niestety władza przynosi mu cierpienie. Mężczyzna morduje kolejne osoby, niszczy wszelkie relacje, traci żonę i sam ginie. Jego losy pokazują, do jakiego zła i zaślepienia może prowadzić niekontrolowana żądza.

Z podobnym zaślepieniem miał do czynienia Kreon, wuj Antygony z tragedii Sofoklesa, który po objęciu władzy oczekiwał bezwzględnego podporządkowania się swoim rozkazom. Nie zważał na jakiekolwiek emocje czy moralne dylematy. Nie tolerował również żadnych odstępstw od normy, a gdy te się pojawiały wymierzał kary. W ten sposób doprowadził do tego, że zmarły wszystkie najbliższe mu osoby. Dopiero po ich stracie zrozumiał, że to przez swoje zaślepienie i nieustępliwość wywołał tyle tragedii i bezsensownych śmierci. Kreon to kolejny przykład bohater i wykorzystania motywu władzy, który pokazuje, że nieugiętość prowadzi do tragedii.

Wiek XX to czas rozkwitu totalitaryzmów i szybko zmieniających się realiów kulturowych i politycznych. Efekty tych przeobrażeń można odnaleźć w powstającej wówczas literaturze. Świetną lekturą obrazującą rzeczywistość i wykorzystanie motywu władzy jest „Mistrz i Małgorzata”. To książka przez niektórych kochana, przez innych znienawidzona. Bułhakow ukazał w niej obraz Moskwy z lat 30. ubiegłego wieku. Losy bohaterów i ich problemy zostały splątane z realiami życia na tle rozkwitającego reżimu. Władza kojarzy się tu przede wszystkim z cenzurą, kontrolą i represjami. To pokazuje, że władza skupiona w rękach niewłaściwych osób prowadzi do ograniczenia wolności i degradacji ludzkich możliwości.

Przykładem, który stał się już kultowy jest również „Władca Pierścieni”. Książka, która kojarzy się z rozrywką i świetnymi ekranizacjami to przede wszystkim ukazanie, jak bardzo człowiek może pragnąć władzy. Pierścień symbolizuje nie tylko walkę dobra ze złem, ale i ogromne pragnienie przejęcia władzy i trudności z jego okiełznaniem. To kolejny utwór, który ukazuje jej destrukcyjny wpływ.

Motyw władzy w literaturze jest przedstawiany i wykorzystywany w różny sposób. Dla niektórych objęcie tronu to przede wszystkim zaszczyt, odpowiedzialność i służba. Inni widzą w tym swoją szansę na awans społeczny, możliwość kontrolowania innych i korzystania z przywilejów dostępnych tylko królom. Analiza utworów przedstawiających władców pokazuje, jak wielką trzeba mieć w sobie mądrość i pokorę, by umiejętnie korzystać z otrzymanych możliwości, nie krzywdzić innych i nie dać się wszechogarniającemu pragnieniu.